"Estetik Düşüncənin Tarixi: Gözəllik Anlayışı Zamanla Necə Dəyişdi?"

Giriş

Gözəllik anlayışı insanoğlunun tarixi qədər qədimdir. Zamanla dəyişən mədəniyyətlər, dini inanclar, fəlsəfi düşüncələr və sosial ehtiyaclar bu anlayışı müxtəlif şəkillərə salmışdır. Bəzən gözəllik dolğun bədənlərdə, bəzən incə barmaqlarda, bəzən də ruhani dərinliklərdə axtarılıb. Bu məqalədə gözəllik anlayışının tarixi inkişafını – qədim sivilizasiyalardan günümüzə qədər estetik qavrayışın necə dəyişdiyini – sosial, akademik, ictimai və tədqiqat yönümlü (SAİT) formatda araşdıracağıq.

I. Qədim Dünyanın Gözəllik İdealları

1.1. Misir: Simmetriya və İlahi Görünüş

Qədim Misirdə gözəllik simmetriya, dəri rəngi, və gözlərin forması ilə ölçülürdü. Gözəl görünmək ilahi bir atribut sayılırdı və estetik görünüş ölümdən sonrakı həyat üçün də vacib sayılırdı.

• Qadınlar qara “kohl” ilə gözlərini vurğulayır, dərilərini qorumaq üçün balzamlardan istifadə edirdilər.

• Firaunlar və zadəganlar simmetrik bədən quruluşunu və nizamlı üz cizgilərini ideal sayırdılar.

1.2. Yunan və Roma: Bədən və Proporsiya

Qədim Yunanıstanda gözəllik həm bədən proporsiyası, həm də əxlaqi keyfiyyətlərlə əlaqələndirilirdi. Platon üçün gözəllik – "ilahi bir nizamın əksi" idi. Aristotel isə gözəlliyi harmoniya və ölçülərlə izah edirdi.

• Yunan heykəltəraşlığı insan bədəninin ideal formalarını yaratmağa çalışırdı.

• Roma dövründə bu ideal daha dünyəvi oldu – tərtəmiz dərilər, səliqəli saçlar və zərif geyimlər gözəllik meyarına çevrildi.

II. Orta Əsrlər: Ruhani Gözəllik və Təvazökarlıq

2.1. Xristianlıq və İslamda Estetik Qavrayış

Orta əsrlərdə gözəllik anlayışı daha çox ruhani məzmun kəsb etdi. Xristianlıqda bədənin zahiri gözəlliyindən çox daxili təmizlik və möminlik ön planda idi.

İslam mədəniyyətində isə gözəllik Allahın yaratdığı kamilliyin təzahürü sayılırdı. “Allah gözəldir və gözəli sevər” hədisi bu anlayışı təsdiqləyir.

• Gözəl xətlərlə yazılmış xəttatlıq, naxışlı ornamentlər və memarlıq İslamda estetik qavrayışın əsas daşıyıcıları idi.

• Kadın və kişi bədəninin örtülməsi də gözəlliyin qorunması və təvazökarlıqla izah olunurdu.

2.2. Gözəlliyin gizlədilməsi

Bu dövrdə bəzən gözəl olmaq təhlükəli sayılırdı – çünki zahiri gözəllik ehtiras və günahın başlanğıcı kimi qəbul edilirdi. Bu səbəbdən, gözəllik daha çox örtülü, simvolik və rəmzi şəkildə ifadə olunurdu.

III. Renessans və İnsan Mərkəzli Gözəllik

3.1. Bədənin Tərifi

Renessans dövrü ilə birlikdə insan bədəni yenidən estetikanın mərkəzinə keçdi. Bədən proporsiyaları, anatomik düzgünlük və rəng qavrayışı incəsənətdə əsas yer tutdu.

• Leonardo da Vinci-nin “Vitruvius Adamı” ideal insan proporsiyasının riyazi və estetik modelini yaratdı.

• Qadın gözəlliyində dolğun fiqur, parlaq dərilər və solğun rənglər ideal sayılırdı.

3.2. Estetik və İntellektin birliyi

Bu dövrdə gözəllik yalnız vizual deyil, intellektual və etik bir dəyər kimi də formalaşırdı. Gözəl olan həm də bilgili, mədəniyyətli və yaradıcı olmalı idi.

IV. Modern Dövr: Sənaye və Media ilə Formalaşan Gözəllik

4.1. Moda və Jurnal Gözəlliyi

XX əsrdə texnologiyanın, kinonun və modanın təsiri ilə gözəllik kütləvi şəkildə standartlaşdırıldı.

• Marilyn Monroe, Audrey Hepburn kimi ikonalar qadın gözəlliyinin yeni simvollarına çevrildi.

• Moda jurnalları, reklamlarda çəkilən modellər, Hollivud ulduzları yeni estetik ideallar yaratdı.

4.2. Media və Estetik Təzyiqlər

Mass-media gözəllik anlayışını təkcə təqdim etmədi, həm də təzyiq vasitəsinə çevirdi:

• Arıqlıq, ideal üz cizgiləri, simmetriya və cavan qalmaq mədəni normaya çevrildi.

• Bu isə psixoloji gərginlik, bədən qavrayışı pozuntuları və estetik əməliyyatlara olan marağı artırdı.

V. Postmodern Gözəllik: Çoxluq, Fərqlilik və Qaydalara Qarşı Çıxış

5.1. Gözəlliyin demokratikləşməsi

Son dövrlərdə gözəllik anlayışı daha fərqli, inklüziv və şəxsi olmağa başlayıb. Artıq universal “ideal” gözəllik meyarı yerini müxtəlifliyə verir:

• Qeyri-ənənəvi görünüşlər, fərqli bədən formaları və etnik estetikalar diqqət mərkəzinə çıxır.

• Sosial media müxtəlif gözəllik hekayələrini yaymaq üçün güclü vasitəyə çevrilib.

5.2. Estetikdə “qüsur”un gözəlləşməsi

Postmodern estetik “qüsursuzluq” anlayışını sarsıdır. Asimmetriya, təbii hal, yaxınlıq, bənzərsiz cizgilər gözəlliyin yeni dəyərləri sayılır.

• “Body positivity” və “self-love” hərəkatları bədən qavrayışında böyük dönüş nöqtəsi olub.

• Qeyri-standart üz cizgiləri, yaşlanmış dəri və fərqli fizioloji xüsusiyyətlər daha çox qəbul edilir və hətta təbliğ olunur.

Nəticə

Estetik qavrayış və gözəllik anlayışı tarix boyunca daim dəyişmiş, fərqli dövrlərdə müxtəlif məna və forma almışdır. Qədim dövrlərin simmetriya və ilahi harmoniyası, orta əsrlərin ruhi dəyərləri, renessansın bədən tərifi, modernizmin media ulduzları və postmodernizmin fərqliliyi – bütün bu mərhələlər, gözəlliyin sadəcə forma deyil, daxili məna, dəyərlər, zaman və mədəniyyətlə sıx bağlı olduğunu sübut edir.

Əsl gözəllik zamansızdır – çünki o, yalnız gözlə deyil, zehinlə və ruhla dərk olunur.