SAGLAMLİQ
Giriş
Epilepsiya dünyada milyonlarla insanı təsir edən, çoxşaxəli, həm tibbi, həm də sosial cəhətdən dərin təsirə malik olan bir nevroloji pozuntudur. Hər nə qədər qədim dövrlərdən bəri tanınsa da, bu xəstəlik haqqında maarifləndirmə hələ də kifayət qədər deyil. Epilepsiya – beyindəki elektrik fəaliyyətinin pozulması nəticəsində təkrarlanan tutmalarla müşayiət olunan xroniki bir vəziyyətdir. Bu məqalədə epilepsiyanın səbəbləri, növləri, diaqnostikası, müalicə yolları və ictimai təsirləri elmi və sosial aspektlərdən təhlil ediləcək.
I. Epilepsiyanın Tarixi və Sosial Yüklənməsi
Epilepsiya termini yunan mənşəlidir və "tutulmaq", "qəfil yaxalanmaq" mənasını verir. Antik dövrlərdə bu xəstəlik ilahi və ya şeytani qüvvələrlə əlaqələndirilirdi. Min illərlə insanlar epilepsiyalı şəxsləri ya müqəddəs, ya da lənətlənmiş hesab ediblər. Bu mifoloji baxışlar cəmiyyətlərdə epilepsiyaya qarşı dərin qorxu və damğalanma yaratmışdır.
Müasir dövrdə isə epilepsiya artıq nevroloji pozuntu kimi qəbul olunur. Buna baxmayaraq, sosial damğalanma tam aradan qalxmamışdır. Bu da xəstələrin işə qəbulunda, ailə həyatında və sosial münasibətlərində ciddi problemlər doğura bilir. Beləliklə, epilepsiya təkcə tibbi deyil, eyni zamanda psixososial bir problemdir.
II. Epilepsiyanın Səbəbləri
Epilepsiya müxtəlif səbəblərlə yaranan polietioloji xəstəlikdir. Onu doğuran əsas faktorlar aşağıdakılardır:
1. Genetik meyillik
Əgər ailədə epilepsiyalı şəxs varsa, genetik faktorlar riski artırır. Bu, əsasən birincili (idiopatik) epilepsiyalarda müşahidə olunur.
2. Beyin zədələnmələri
Doğuş zamanı hipoksiya (oksigen çatışmazlığı), doğuş travmaları, uşaq yaşlarında keçirilmiş menenjit və ensefalit kimi infeksiyalar epilepsiya riskini artırır.
3. Travmalar
Baş beyin travmaları, beyin sarsıntıları və kəllə-beyin zədələri epilepsiyaya yol aça bilər.
4. Şişlər və beyin damar xəstəlikləri
Beyin şişləri, insult və digər damar patologiyaları da ikincili epilepsiya səbəbi ola bilər.
5. Maddə mübadiləsi və intoksikasiyalar
Alkoqol və narkotik maddələrin sui-istifadəsi, eləcə də bəzi dərmanların təsiri epileptik tutmalar yarada bilər.
III. Epilepsiya Növləri
Epilepsiya tutmaları klinik və EEG (elektroensefaloqrafiya) xüsusiyyətlərinə görə müxtəlif növlərə bölünür:
1. Qismən (fokal) tutmalar
-
Beynin müəyyən bir hissəsində yaranır.
-
Sensor, motor və ya psixik simptomlarla müşayiət olunur.
-
Şüur bəzən pozulmur (sadə fokal), bəzən isə itir (mürəkkəb fokal).
2. Generalizə olunmuş tutmalar
-
Beynin hər iki yarımkürəsini eyni anda əhatə edir.
-
Ən çox rast gəlinən forması “tonik-klonik” tutmalardır.
-
Mioklonik, absans (petit mal), atonik və klonik tutmalar da bu qrupa aiddir.
3. Status epileptikus
-
Bir tutmanın 5 dəqiqədən uzun sürməsi və ya tutmaların bir-birinin ardınca şüurun bərpası olmadan gəlməsi.
-
Tibbi təcili yardım tələb edən, həyati təhlükə yaradan vəziyyətdir.
IV. Diaqnostika
Epilepsiyanın düzgün diaqnozu üçün aşağıdakı müayinə üsulları istifadə olunur:
1. Klinik qiymətləndirmə
Ən vacib mərhələ anamnezdır – yəni xəstənin və yaxınlarının tutmalarla bağlı verdiyi ətraflı məlumat.
2. Elektroensefaloqrafiya (EEG)
Beynin elektrik fəaliyyətini qeyd edir və epileptik fokusları aşkarlamağa kömək edir.
3. MRT və KT
Beyində struktur dəyişiklikləri (şiş, qanama, kista və s.) araşdırmaq üçün istifadə olunur.
4. Qan analizləri
Metabolik pozuntuların və genetik xəstəliklərin istisnası üçün vacibdir.
V. Müalicə
Epilepsiya müalicəsi uzunmüddətli və çox vaxt ömürlükdir. Müalicə üsulları belədir:
1. Antiepileptik preparatlar (AEP)
Ən əsas müalicə metodudur. Məşhur dərmanlar arasında:
-
Karbamazepin
-
Valproat natrium
-
Levetirasetam
-
Fenitoin
-
Lamotrigin
Doğru preparat və dozanın seçilməsi üçün tutmanın növü, pasiyentin yaşı və yanaşı xəstəlikləri nəzərə alınmalıdır.
2. Cərrahi müalicə
Medikamentoz müalicəyə tabe olmayan və beynin müəyyən bir hissəsində fokus tapılan xəstələrdə tətbiq olunur.
3. Vagus sinir stimulyasiyası
Boyun nahiyəsində yerləşdirilən cihazla beyinə elektrik impulsları göndərilir.
4. Ketogen pəhriz
Karbohidratı az, yağlı qidaları üstün edən xüsusi pəhriz xüsusilə uşaq epilepsiyasında effektiv ola bilər.
VI. Epilepsiyalı Xəstənin Gündəlik Həyatı
Epilepsiyalı şəxslərin gündəlik həyatda qarşılaşdığı çətinliklər çoxşaxəlidir:
-
İşə qəbulda ayrı-seçkilik
-
Təhsil müəssisələrində yetərli dəstəyin olmaması
-
Ailə qurmada çətinliklər
-
Nəqliyyat vasitəsi idarə etmə məhdudiyyətləri
-
Psixoloji təsirlər: depressiya, narahatlıq pozuntuları, özgüvən itkisi
Bu səbəbdən cəmiyyətin epilepsiya haqqında maariflənməsi, həm də hüquqi və sosial dəstəyin gücləndirilməsi vacibdir.
VII. Epilepsiya və Psixologiya
Epilepsiyalı şəxslərdə aşağıdakı psixoloji hallar müşahidə oluna bilər:
-
Depressiya – Tutmaların qəfil baş verməsi həyat keyfiyyətini azaldır.
-
Sosial təcrid – Cəmiyyətdə qorxu və damğalanma səbəbilə insanlarla əlaqə çətinləşir.
-
İntihar riski – Depressiv epizodlar və ümidsizlik hissi bəzi hallarda intihar cəhdlərinə gətirib çıxarır.
Bu halların qarşısını almaq üçün psixoloji dəstək vacibdir. Psixoterapiya və ailə dəstəyi epilepsiyalı şəxsin həyat keyfiyyətini əhəmiyyətli dərəcədə yaxşılaşdıra bilər.
VIII. Epilepsiyanın Araşdırma Perspektivləri
Müasir tədqiqatlar yeni müalicə metodlarının inkişafı üzərində qurulub. Süni zəka, neyrofeedback, gen terapiyası və beyin-kompüter interfeysi kimi sahələr epilepsiya ilə mübarizədə ümidverici istiqamətlərdəndir.
Bundan əlavə, genetik epilepsiyaların fərdiləşdirilmiş müalicəsi də araşdırılır. Hədəf yönümlü dərmanların hazırlanması bu sahədə yeni bir dövr açmaqdadır.
Nəticə
Epilepsiya – sükutun içindəki fırtınadır. Bu xəstəlik sadəcə tutmalardan ibarət deyil, həm də xəstənin və onun ailəsinin bütün həyatını əhatə edən mürəkkəb bir prosesdir. Tibb elminin inkişafı ilə epilepsiyanın müalicəsi və idarəolunması getdikcə təkmilləşir. Amma ictimai şüurun yüksəldilməsi, damğalanmanın aradan qaldırılması və dəstək sistemlərinin gücləndirilməsi də eyni dərəcədə əhəmiyyətlidir.
Epilepsiya ilə yaşayan insanlar cəmiyyətin fəal üzvləri ola bilər – yetər ki, biz onların səsini eşidək və onlara yaşamaq üçün təhlükəsiz, anlaşılır bir dünya quraq
