SƏXSİYYƏTLƏR
Cİngiz Xan (1162-1227) tarixin ən güclü sərkərdələrindən biri olaraq tanınır. O, dağınıq monqol tayfalarını birləşdirərək dünya tarixinin ən böyük imperiyalarından birini yaratmışdır. Hərbi strategiyaları, idarəetmə bacarığı və siyasi dəhəsiylə əsrlər boyu adı yaddaşlarda qalıb.
Gəncliyi və Monqol tayfalarının birləşdirilməsi Cİngiz Xanın həqiqi adı Temucin idi. O, 1162-ci ildə Monqolustanın Orxon çayı sahilində anadan olub. Atası Yesugey Baatur yerli qabilə rəhbərlərindən biri idi. Atasının ölümündən sonra ailəsi ciddi sıxıntılarla qarşılaşsa da, Temucin qüdrətli bir liderə çevrildi.
Temucin Monqol tayfaları arasında birlik yaratmaq üçün siyasəti, hərbi taktikanı və diplomatiyanı ustalıqla işlətdi. O, tərəfdaşlarını bacarıqlara görə səçir, tayfa liderlərinin qohumluq əlaqələrini deyil, sadiqliyini qiymətləndirirdi. 1206-cı ildə Onon çayı sahilində keçirilən qurultayda o, rəsmi olaraq "Cİngiz Xan" (yəni "Böyük Hakim") elan edildi.
Monqol İmperiyasının yaranması və ekspansiyaları Cİngiz Xan hakimiyyəti altında birləşmiş monqollar qısa zaman içində dünyanın ən güclü ordusuna sahib oldular. Onun hərbi strategiyaları düsmənlərin psixoloji, iqtisadi və hərbi olaraq çökəlməsinə səbəb olurdu. O, ordusunu onluq sistemlə idarə edirdi: hər on əsgərə bir onbaşı, hər yüz əsgərə bir yüzbaşı, hər min əsgərə bir minbaşı rəhbərlik edirdi.
Xarici Yürusler
-
Xitanlar və Cürcənlər üzərinə hücum (1209-1215) Cİngiz Xan Örtə Asiyada Xitanları məğlub etdi və Jin sülaləsinin paytaxtı olan Zhongdu (indiki Pekin) üstə gələrək bölgəni monqolların nəzarətinə alıb.
-
Qara Kitay və Xorəzm (1219-1221) Cİngiz Xan Xorəzmşahlar dövləti ilə münasibətləri pozulduqdan sonra bu ölkəyə hücum etdi. O, Samarkand, Buxara və Xivəni tutaraq bu bölgəni imperiyasının bir hissəsinə çevirdi.
-
Rus kənyazlıqları əleyhinə hərbi ekspedisiya (1223) Monqol qoşunun rus kənyazlıqları üzərinə ilk basqınları 1223-cü ildə Kalka dəryası savaşında rus və qipçaq qoşunun darmadağın edilməsilə nəticələndi.
Daxili idarəetmə sistemi Cİngiz Xan ölkəsini idarə edərkən mərkəziləşmiş qanunlar sistemi yaratdı. O, "Yasaq" adlanan qanunlar toplusunu tətbiq etdi. Bu qanunlar şəxsi azadlıqları, ticarəti, dövlət idarəçiliyini təşkiledirdi.
Cİngiz Xan ticarətin inkişafını dəstəkləyirdi və İpək Yolu üzerinde güvənlı ticarət mühiti yaratmışdır. Həmçinin dini dözümülülə yanaşaraq imperiya daxilində bütün dinlərə azadlıq vermişdir.
Vəfatı və irsi Cİngiz Xan 1227-ci ildə vəfat etdikdən sonra imperiyası dörd hissəyə bölündü və oğlanları torpaqları idarə etməyə davam etdilər. Onun vəfatından sonra monqol orduları Avropaya, Yaxın Şərqə və Hindistana qədər irəliləyərək dünyanın dörd bir yanına təsir etdi.
Nəticə Cİngiz Xan tarixin ən qüdrətli liderlərindən biri idi. O, sadəcə bir imperator deyil, həm də strateji dahı idi. Onun yaratdığı Monqol İmperiyası, dünyanın siyasi və iqtisadi tarixinə dərin təsir göstərmişdir. Bu gündə də onun adı tarixin ən böyük liderlərindən biri kimi yad edilir.
