Bir millətin izləri: Dil yox olarsa, xalq da yox olarmı?

Sosial aspekt: Dil – xalqın ruhu

Dilin insan həyatında oynadığı rol təkcə ünsiyyət vasitəsi olmaqla məhdudlaşmır. Dil bir xalqın tarixini, keçmişini, duyğularını, düşüncələrini, dəyərlərini və mədəniyyətini özündə daşıyan kollektiv yaddaş kodudur. Hər bir ləhcə, deyim, məsəl və xalq mahnısı həmin xalqın iç dünyasına açılan bir pəncərədir.

Bütün dünyada təxminən 7000-ə yaxın dil mövcuddur. Lakin UNESCO-nun məlumatına görə, bu dillərin yarıdan çoxu yaxın 100 il ərzində yox olmaq təhlükəsi ilə üz-üzədir. Hər dilin itməsinin arxasında bir mədəniyyətin susması, bir xalqın unudulması dayanır.

Dilin yox olması sadəcə sözlərin deyil, bir xalqın düşüncə tərzinin, dünya görüşünün, sevincinin və kədərinin də yox olması deməkdir. Məsələn, inuits (qütb xalqları) üçün qarın 50-dən çox adı var, bu onların yaşadığı mühitin incəliklərini necə ifadə etdiklərini göstərir. Bu dil yox olarsa, həmin düşüncə incəliyi də yox olacaq.

Akademik aspekt: Elmi baxışla dilin tənəzzülü

Linqvistlərə görə, bir dilin tənəzzülə uğramasının səbəbləri arasında aşağıdakılar öndə gəlir:

• Təhsil sistemində o dilin istifadəsi qadağan və ya məhdudlaşdırılır (kolonial dövrlərdə çox görülüb)

• İqtisadi və sosial təzyiqlər səbəbilə insanlar dominant dili öyrənməyə üstünlük verirlər

• Yeni nəsil artıq ana dilində danışmır – evdə başqa dildə danışmaq trendə çevrilir

Bu hallar nəticəsində “ana dili” – sadəcə rəsmi kağızlarda qalır, real həyatda isə funksiyasını itirmiş bir simvollaşmış elementə çevrilir.

Maraqlı bir araşdırma göstərir ki, hər iki həftədə bir dil yox olur. Bu, ilin sonunda 26 dilin yox olması deməkdir.

Bu proses dilin orqanizm kimi davranmasını göstərir: əgər qidalanmasa, ölər. Qidalanma isə – istifadə, inkişaf, sevgi və təbliğat deməkdir.

İctimai aspekt: Tarixi nümunələr və çağırışlar

1. Qədim dillər və onların ölümü

• Latın dili – bir vaxtlar Roma imperiyasının rəsmi dili olan latın, artıq danışıq dili kimi istifadə olunmur. Onun ölümündən sonra roman dilləri (italyan, fransız, ispan və s.) yaranıb.

• Akkad dili – Mesopotamiyanın ən mühüm dillərindən biri, zamanla itdi və yalnız arxeoloji mətnlərdə qalıb.

• Prus dili – Baltik dilli xalqın dili idi, alman kolonizasiyası nəticəsində tamamilə yox oldu.

2. Azərbaycan nümunəsində təhlükə

Azərbaycanın da müxtəlif bölgələrində talışca, ləzgicə, udicə, saxurca kimi dillər danışılır. Lakin bu dillərin bir çoxu gənc nəsildə istifadə olunmur. Hətta bəzi ailələrdə bu dilləri uşaqlara öyrətməmək "irəliləyiş" kimi qəbul edilir.

Bu isə o deməkdir ki, bir neçə onillikdən sonra bu dillər artıq "ölü dil" olacaq. Dil yox olarsa, həmin toplumun milli kimliyi də zəifləyəcək.

Tədqiqat yönümlü aspekt: Maraqlı faktlar və araşdırmalar

• UNESCO-nun məlumatına əsasən, hər 14 gündə bir dil dünyadan silinir.

• Dünyanın ən çox danışılan 10 dili, dünya əhalisinin təxminən 70%-ni əhatə edir.

• Avstraliya aborigen dillərinin 90%-i artıq aktiv danışıqdan çıxıb.

• "Dil həyatın DNA-sıdır" – tanınmış dilçi David Crystal bu sözlərlə dilin insanın genetik və sosial yaddaşındakı əhəmiyyətini ifadə edir.

Dillərin qorunması üçün dünyada müxtəlif təşəbbüslər var:

• “Living Tongues Institute” kimi qurumlar azsaylı dilləri qeydiyyata alır və rəqəmsallaşdırır.

• Wikipedia artıq bəzi yox olmaqda olan dillərdə məqalələr yerləşdirməyə başlayıb.

• Mobil tətbiqlər (Duolingo və s.) artıq bəzi azsaylı dilləri tədris etməyə başlayır.

Nəticə və tövsiyələr: Dil sadəcə söz deyil – kimlikdir

Dilin yox olması bir millətin görünməyən sərhədlərinin pozulması deməkdir. Bir millətin tarixini yaşadan, bayatısını söyləyən, nağılını danışan, duasını oxuyan dildir. O dil yoxsa, xalq da maddi olaraq var olsa belə, mənəvi olaraq silinməyə başlayır.

Tövsiyələr:

1. Ailədə ana dili mühitini qorumaq – uşaqlar valideynin dilində danışmağa təşviq olunmalıdır.

2. Təhsildə regional dillərə dəstək – rəsmi proqramlarda azsaylı dillərin qorunmasına yer ayrılmalıdır.

3. Mədəni layihələr – film, mahnı, teatr vasitəsilə o dillər yaşadılmalıdır.

4. Rəqəmsal dəstək – mobil tətbiqlər, saytlar və sosial media həmin dillərdə materiallar yayımlamalıdır.

Son söz:

Bir xalqın dili – onun ruhudur, səsi, nəfəsi, xatirəsidir. O susarsa, xalq da unutmağa başlayır kim olduğunu.

Sonda deyək: dilini yaşatmaq – xalqını yaşatmaqdır.