Bir Evin Hekayəsi – Hər Künc Bir Xatirədir

Giriş: Ev nədir? Daşdan ibarət bina, yoxsa yaddaşın arxivimi?

Bəziləri üçün ev sadəcə sığınacaqdır – başını soxacaq bir dam, istilik, təhlükəsizlik. Amma digərləri üçün ev, bir ömürlük yazılan xatirələr kitabıdır. Divarlarında gülüş səsləri, döşəməsində uşaq ayaq izləri, pəncərələrində anaların dua dolu baxışları gizlənər. Hər künc, hər mebel, hər köhnəlmiş xalça – bir həyat səhifəsidir.

Bu məqalə “ev” anlayışını təkcə fiziki yox, həm də sosial, emosional, mədəni və simvolik anlamlarda araşdıracaq. Tədqiqat, fərdi hekayələr və ictimai proseslər vasitəsilə “ev”in necə bir kimlik, yaddaş, hətta bir növ “canlı varlıq” olaraq formalaşdığını ortaya qoyur.

1. Evin sosial arxitekturası – Daşlarla qurulan yox, hisslərlə inşa olunan

Ev təkcə inşaat deyil. O, ailənin sosial dinamikasının daşıyıcısıdır. Hər evin öz daxili iyerarxiyası, davranış qaydaları, sözsüz razılaşmaları olur. Məsələn, nənənin kreslosu boş olanda heç kim ora oturmaz, ya da mətbəxdəki süfrə ətrafında gündəlik həyatın dramatik və şirin səhnələri baş verir.

Sosioloq Bourdieu deyir ki, “ev gündəlik həyatın reproduksiyası üçün məkandır.” Yəni ev, təkcə fiziki deyil, həm də mədəni kodların ötürüldüyü yerdir. Bir uşaq evdə nə öyrənirsə, cəmiyyətlə münasibətində onu təkrarlayır.

2. Hər künc bir xatirə – Uşaq otağında itirilmiş ayı, eyvanda içilmiş çay

Uşaqlıqda gizləndiyin şkaf, ilk dəfə ağladığın otaq, həyətdə oynadığın tozlu daşlar… Bunlar sadə görüntülər kimi görünə bilər, amma hər biri şəxsi tarixçənin arxividir. Ev, yaddaşın coğrafiyasıdır. Hər otaq bir mövsüm, bir illər, bir duyğudur.

• Yataq otağındakı güzgü – yeniyetməliyində özünü axtardığın yer.

• Evin girişindəki ayaqqabı yığını – qonaqların gəlişi ilə dolu sevinclər.

• Kaminin üstündəki çatlaq – bir dəfə atanın qəzəblə atdığı topun izidir.

• Pəncərədən görünən köhnə ağac – illərlə səninlə birlikdə böyüyüb.

Bu hisslər evin daşına-hopmuş bir ruha çevrilir.

3. Evin akademik izahı – Memarlıqdan psixologiyaya doğru bir baxış

Akademik baxışda “ev” sadəcə mimari bir obyekt deyil. O, psixoloji, sosioloji və hətta antropoloji tədqiqatın mövzusudur. Psixoloq Carl Jung evin insanın şüuraltısında “öz”ünü tapmaq üçün bir metafora olduğunu deyir. Misal üçün, evin zirzəmisi qorxular, çardağı isə arzularla əlaqələndirilir.

Memarlar isə evin planlaşdırılmasını insanın mədəni dəyərlərinə uyğunlaşdırır. Azərbaycan memarlığında mərkəzi zal (çardaq) ailənin birliyi, içəri otaqlar isə fərdi məxfiliyin simvoludur.

4. İctimai kontekst – Evini itirənlər və köç edənlərin “evsizlik” travması

Ev, yalnız olanı ilə deyil, itiriləni ilə də yadda qalır. Müharibələr, köç, təbii fəlakətlər zamanı evlərini itirənlərin yaşadığı travma, psixoloji araşdırmalarda “mülkiyyət itkisi” deyil, şəxsiyyət itkisi kimi təsvir edilir.

Məsələn, Qarabağdan köç edən ailələr üçün ev, təkcə bir bina yox, bütöv bir həyatın simvoludur. İllərlə yad bir yerdə köçkün kimi yaşasalar da, yaddaşda həmişə o köhnə evin şəkli qalır: “Otaqların yerini hələ də əzbər bilirəm…”

5. Tədqiqat yönlü yanaşma – Evin xatirələrdəki ömrü

İnsanların köhnə evləri barədə xatirə yazıları üzərində aparılan araşdırmalar göstərir ki, insanlar evlərini adətən “canlı varlıq” kimi xatırlayır. “Bizim ev bizə küsərdi”, “Evim darıxırdı mənim üçün” kimi ifadələr emosional bağlılığın gücünü göstərir.

Bundan əlavə, tədqiqatlar göstərir ki, uşaq yaşlarında çox köçən uşaqlarda sabit ev yaddaşı zəif olur və bu da onların gələcəkdə sosial adaptasiya qabiliyyətinə təsir edə bilər.

6. Evin ruhu – Nəsildən-nəslə ötürülən miras

Hər ev bir nəsil mirasıdır. Bəzən evin içindəki nənənin tikiş maşını, ananın ərə getdiyi gün geyindiyi paltar, atasının yazdığı gündəlik – bunlar heç vaxt atılmır. Onlar evin ruhunu qoruyan xatirə totemləridir.

Bu xatirələr şəxsi kimliyi formalaşdırmaqla yanaşı, ailə kimliyini də qoruyur. Nəvələr üçün bu ev sadəcə yaşanacaq yer yox, köklərinin başladığı mərkəz olur.

Nəticə: Ev bədənimiz kimidir – hər yarası, hər izi ilə bizə aiddir

Evin divarlarına toxunanda, sanki keçmişə toxunursan. Hər cızıq, hər iz, hər əyilmiş mebel bir hadisənin səsi kimi səslənir. Bəzən ev köhnəlir, dəyişir, başqalarına satılır… Amma bizim yaddaşımızda o həmişə eyni qalır – uşaqlığımızın, gəncliyimizin və ailə hekayəmizin sakit şahidi kimi.