Giriş: Küçələr susmur, sadəcə pıçıltı ilə danışır
Bakı – Xəzərin qucağında doğulan bir şəhər. Küçələri küləklə danışan, divarları tarix pıçıldayan, daşları isə yaddaşla dolu bir şəhər. Hər addımında keçmişin qoxusu, hər dar küçəsində unudulmuş bir hiss var. Biz gəzərkən, sanki ayaqlarımız bu divarların dinlədiyi minlərlə hekayənin üstündən keçir. Bakı sadəcə bir paytaxt deyil – o, böyük bir xatirə albomudur, onun küçələri isə səhifə-səhifə yazılmış poeziyadır.
1. İçərişəhərin dar küçələrində itən zaman
Əgər Bakı ruhunu axtarırsansa, ilk addımı İçərişəhərə atmalısan. Burada dar küçələr öz kölgəsində minillikləri gizlədir. Divarlarına toxunanda sanki Şirvanşahların dövrünə qayıdırsan. Qız Qalasının ətrafındakı daş küçələr səssizcə qədim sevgilərin addımlarını daşıyır.
Əli ilə divara toxunan yaşlı bir qadın deyir:
“Bu daşlar bizim nənələrimizdən daha çox sirr bilir…”
Küçələrdəki divarlar çat-çat olsa da, zənginliklə doludur. Məhz bu divarlarda yaş tapılmayan gözlər, qırışlanmış daşlar və susaraq danışan zamanlar var.
2. Bayıl divarları – Dənizlə danışan səssiz şahidlər
Bakı nostaljisini təkcə İçərişəhər yaşamır. Bayıl istiqamətində uzanan küçələrdə vaxtilə dəniz sahilinə baxan sənətkar məhəllələri olub. Bu küçələrin divarları üzərində zamanın yazdığı rənglər – qopmuş afişalar, çatlamış suvaq və dəniz duzunun toxunduğu səthlər var.
Bəzən bir küçə divarında yazılmış sadə bir cümlə – məsələn, “Səni unuda bilmədim...” – bir roman qədər dərin hiss yaşadır.
3. Sovet arxitekturasının izləri – Betonun altındakı sükut
1970-ci illərin Bakısı – bir tərəfdə modernləşmə, digər tərəfdə isə xalqın yaddaşına hopmuş kommunal həyatlar. Sovet dövrünün binalarının arxa həyətləri, su kəməri boruları boyunca uzanan divarlar, uşaq şəkilləri ilə rənglənmiş çılpaq sement – bunlar nostaljinin başqa bir üzüdür.
Bu divarlarda boya ilə yazılmış adlar, “+” işarələri, məktəbə tələsən uşaqların ovulmuş əli ilə çəkilmiş “sevimli” adlar var. Hər biri indi itmiş bir çağırış, daha dönməyəcək bir dövrün nişanəsidir.
4. Balaxanı və Buzovna – Divarların kənd xatirələri
Bakı yalnız mərkəzdən ibarət deyil. Kənar məhəllələr – Balaxanı, Buzovna, Mərdəkan – öz daş divarlarında kənd xatirələrini daşıyır. Burada divarların üstünə tikilmiş qədim dizaynlı çilçıraq qalıqları, toz basmış yazılar, qapısız qalmış taxta çərçivələr – hər biri sadəliyin içində iz buraxan bir tarixdir.
Divarlarda nəinki yaşanmışlıq, həm də yaşamağa davam edən ruh var.
5. Divar yazıları – Susmuş ruhların səsi
Divarlar bəzən cizgilərlə, bəzən yazılarla danışır. Bakı divarlarında rast gəlinən qeyri-rəsmi yazılar – sevgi etirafları, inqilabi çağırışlar, bəzən dini sözlər, bəzən şeirlər – bunlar divarın içindəki canın çırpınışıdır.
Məsələn:
“Səni 1982-ci ilin noyabrında bu divarın yanında gözləmişdim…”
— bu cür bir cümlə, həm romantikdir, həm də şəhərin emosional tarixidir.
6. Divarlar və rənglər – Qopmuş layların altındakı naxış
Köhnə divarların üzərindəki soyulmuş boya layları – bu sadəcə estetik deyil, həm də təbəqə-təbəqə keçmişin açılmasıdır.
Divarın bir tərəfində sovet dövrünün göy rəngi, altında isə çəhrayı çalarlar – keçmişin dəyişən dövrlərinin izi kimi görünür.
Divarlar bəzən rəssamların özünüifadə yerinə çevrilir. Bakıda bəzi divarlarda görəcəyin graffiti sənəti artıq bir nəsilin yeni dili kimi formalaşır.
7. Küçə musiqisi və divarlar arasında doğulan səs
Yaxın zamanlara qədər Fəvvarələr Meydanında, Torgovıda divarlara söykənmiş musiqiçilər akustik yansıma ilə divarları da oxudan bir atmosfer yaradırdılar. Bir divar musiqinin fonudur, digər divar isə gözləri dolmuş bir dinləyicinin sığınacağı.
Bəzən bir akordeon səsi və bir çatlamış divar – Bakının ruhunu daha yaxşı ifadə edir, nəinki kitablar.
8. Fotoobyektivdə nostalji – Divarların arxasında gizlənən duyğular
Bir çox fotoqraflar Bakı divarlarının teksturasını və tənhalığını çəkməyə çalışır. Çünki bu divarlar portret kimidir. Onlar bizə baxır. Biz onlara yox, onlar bizə baxır.
Fotoqraf E.M. yazırdı:
“Bakı divarları portret deyil, güzgüdür. Sən onlara baxanda, öz keçmişini görürsən.”
9. Bəzən də divarlar ağrını saxlayır – müharibə, köç, dağıntı
Divarlar təkcə nostalji deyil, həm də sarsıntının daşıyıcısıdır. Qarabağ müharibəsi zamanı köç etmiş ailələrin tərk etdiyi evlərin divarları, dağıntılar içində qalmış yazılar – bu şəhərdə xatirələr qədər, itkilər də səssizcə görünür.
Onlar səndən səs çıxarmadan ağlayır.
10. Yeni divarlar – Keçmişlə mübahisədə olan gələcək
Bakının yeni tikililəri sanki əvvəlki divarları unutdurmaq istəyir. Şüşə binalar, plastik fasadlar, sürüşkən mərmərlər – amma nə qədər parlaq olsa da, nostalji daşda yaşayır, şüşədə yox.
Yeni divarlar hələ danışmır. Onlar öyrənirlər. Amma köhnə divarlar artıq hiss etdiklərini çatdırmağı bacarırlar.
Nəticə: Divarlar danışırsa, biz dinləməyi öyrənməliyik
Bakı küçələrində gəzərkən sadəcə yerimə – dinlə. Divara baxanda baxışını yox, qəlbini çevir. Çünki o divar sənə sadəcə bir səth deyil, bütün şəhərin ruhudur.
Divarlar zamanla çatlayır, boyası soyulur, üstü yazılır...
Amma unutma: çatlar içində həyat, yazılar içində iz, sükut içində söz var.
Sonda:
“Küçələr keçmişi saxlayır, divarlar isə onu danışır. Sən isə sadəcə oradan keçib gedirsən… yoxsa eşidirsən?”