Sual: Gecə səmasına baxarkən Ay bizə nə deyir?
Uşaqlıqdan bu səhnə hamımıza tanışdır: səma par-par yanır, Ay sakit-sakit baxır bizə. Amma illər keçir, biz böyüyürük, dünya dəyişir, texnologiya inqilablar edir – Ay isə dəyişmir. Niyə biz həmişə onun eyni üzünü görürük? Niyə o bir tərəfi bizdən gizlədib? Bu bir təbiət hadisəsidir, yoxsa kosmik bir sirr?
I. Ayın hərəkətləri – Elm danışır
1. Ayın fırlanması və dövr etməsi
Ay, Yer ətrafında dövr edir. Amma eyni zamanda öz oxu ətrafında da fırlanır. Maraqlı olan budur ki:
-
Ay Yer ətrafında 1 dövr etməyi təxminən 27.3 günə tamamlayır.
-
Ay öz oxu ətrafında 1 fırlanmağı da təxminən 27.3 günə edir.
Bu iki hərəkət – dövr və fırlanma – eyni müddətdə baş verdiyi üçün, Ayın bizə həmişə eyni tərəfi yönəlmiş olur. Bu hadisə “sinxron fırlanma” adlanır.
2. Tədrici yavaşlama və cazibə kilidi
Bu sinxronluq necə yaranıb? Milyonlarla il əvvəl Ay daha sürətli fırlanırdı. Yer ilə Ay arasındakı qravitasiya qarşılıqlı təsiri nəticəsində Ayın fırlanma sürəti tədricən azaldı. Nəhayət, Yer Ayı “tutdu” – sanki Ayın fırlanması Yerə uyğunlaşdırıldı və bu hal cazibə kilidi (tidal locking) adlandı.
II. Ayın görünməyən tərəfi – “Qaranlıq üz”
1. Əslində Ayın “qaranlıq tərəfi” qaranlıq deyil
Çox vaxt deyilir: “Ayın qaranlıq tərəfi”. Amma bu termin elmi baxımdan səhvdir. Ayın o biri tərəfi də Günəşdən işıq alır. Sadəcə biz onu görmürük. Doğru termin “görünməyən tərəf” və ya “uzaq tərəf” olmalıdır.
2. Bu tərəfi ilk kim gördü?
İnsanlıq Ayın bizə görünməyən tərəfini ilk dəfə 1959-cu ildə SSRİ-nin Luna 3 kosmik zondu vasitəsilə gördü. Bu şəkillər Ayın “sirli” üzünün ilk vizual sübutları oldu.
III. Niyə bu sinxronluq xüsusi sayılır?
1. Təbii peyklər arasında nadir hal
Ayın Yerə sinxron fırlanması kosmosda o qədər də tez-tez rast gəlinən hal deyil.
-
Bəzi digər peyklərdə də cazibə kilidi var (məsələn, Yupiterin Io və Europası), amma Ayın bu şəkildə Yerlə təkbətək cazibə sinxronluğu, həm ölçü baxımından, həm məsafə baxımından çox xüsusi bir təsadüfdür.
2. Ayın ölçüsü və məsafəsi təsadüfdürmü?
Ay Yerə o qədər mükəmməl məsafədə yerləşib ki, Günəş tutulmaları zamanı Günəşi tam örtə bilir. Bu da Ayın ölçüsü və Yerə məsafəsinin tam uyğun olması deməkdir. Bir çox elm adamı bu uyğunluqları təbii təsadüf sayır, bəziləri isə dizayn nəzəriyyələrinə işarə edir.
IV. Mifologiya və fəlsəfədə Ayın sirri
1. Ayın ikili təbiəti
Ayın bir üzü görünür, o biri yox. Bu ikilik çox mədəniyyətdə simvola çevrilib:
-
Çin mədəniyyətində Ay qadınlıq, səbir və dözüm simvoludur.
-
Türk mifologiyasında Ay bəzən qoruyucu bir ruh kimi təsvir olunur.
-
Qədim Yunanlar Ayı “Artemida” ilə bağlayırdılar – sakit, soyuq, amma güclü.
Ayın gizli tərəfi – bilinməyən, qorxulu, maraqlı, bəlkə də müqəddəs…
V. Astronomiyada Ayın önəmi
1. Təkcə gözəllik deyil, sabitlik simvolu
Ayın olması:
-
Yer kürəsinin fırlanma oxunu sabit saxlayır – bu da iqlimlərin stabilliyi üçün vacibdir.
-
Gel-git hadisələrinə səbəb olur, bu da dəniz həyatını tənzimləyir.
Yəni, Ay sadəcə gecə gözəlliyi deyil – həyatın tarazlığının bir hissəsidir.
2. Ay olmasaydı nə olardı?
-
Yer çox qeyri-sabit fırlanardı.
-
İqlim sistemləri pozular, bəlkə də həyat çox fərqli formada inkişaf edərdi.
-
İnsanlar gecələr fərqli kainatla qarşılaşardılar – bəlkə də romantika belə başqa cür olardı.
VI. Elmi-fantastik ssenarilər və Ayın manipulyasiyası
1. Ay süni obyekt ola bilərmi?
Bəzi nəzəriyyəçilər iddia edirlər ki, Ay süni obyekt ola bilər. Onların arqumentləri:
-
Ayın daxili rezonansları boş obyektə bənzəyir.
-
Qravitasiya anomaliyaları qeydə alınıb.
-
Ayda bəzən “Ay zəlzələləri” qeyri-adi şəkildə olur.
Bu nəzəriyyələr elmi cəmiyyət tərəfindən fantastika kimi qəbul olunsa da, Ayın üzərindəki sirr hissini daha da artırır.
2. Ayın bir tərəfi niyə daha qalın?
Ayın bizə görünən tərəfi daha incə, görünməyən tərəfi isə daha qalındır. Bu fərq təkcə fiziki deyil – mağmatik fəaliyyətlər də görünən tərəfdə daha çox olub. Bu isə Ayın yaranışında qeyri-bərabər paylanmanı göstərir.
VII. Ay və insan psixologiyası
1. Ay və insan davranışları
Bəzi tədqiqatlar və folklor inanclarına görə:
-
Dolunay zamanı emosional davranışlar artır.
-
Qanaxmalar daha çətin dayanır.
-
Bəzi psixiatrik xəstələrdə gərginlik yüksəlir.
Bu hadisələr elmi olaraq tam sübut olunmasa da, insanların Ayla emosional əlaqəsi danılmazdır.
2. Ay və yuxular
Dolunay zamanı daha canlı, hətta qorxulu yuxuların görüldüyü iddia olunur. Ayın yuxu dövrlərinə təsiri haqqında tədqiqatlar davam edir.
VIII. Rəy: Ay bizdən nə gizlədir?
Ayın bizə görünən və görünməyən üzü təkcə fiziki məsələ deyil. Bu, insan təfəkküründə də əks olunur. Biz də öz daxili dünyamızda görünən və görünməyən tərəflərə malikik. Ay kimi, bəzən biz də bir tərəfimizi göstəririk, birini gizlədirik.
Ay, sanki səssiz bir güzgüdür – bizə bizi göstərən. Hər gecə səssizcə baxır, dəyişmir, amma bizə hər dəfə fərqli görünür.
Nəticə
Ayın bizə həmişə bir üzünü göstərməsi təbiətin mükəmməl balansı və zamanın uzun yolçuluğunun nəticəsidir. Bu sadə, amma əzəmətli fakt bizi düşünməyə, araşdırmağa və təəccüblənməyə vadar edir.
Bəzən ən sakit göy cismi belə, ən dərin sualları doğura bilir. Ayın sirri – onun sadəliyində gizlidir. Biz onun yalnız bir üzünü görsək də, onun bütünlüyü həyatımıza, düşüncəmizə və kainat anlayışımıza təsir edir.
Sual və Rəy:
-
Sizcə, Ayın bizə bir üzünü göstərməsi sadəcə təsadüfdür, yoxsa daha dərin bir sirr var?
-
Ayın görünməyən tərəfini görmək imkanınız olsaydı, nəyi axtarardınız?
-
Sizin üçün Ay nə ifadə edir – romantika, elm, yoxsa sirr?
Rəyinizi bizimlə bölüşün – sizin baxışınız Shefeq.com oxucuları üçün dəyərli ola bilər.
shefeq.com – Düşünənlər üçün məkandır.