SƏXSİYYƏTLƏR
Giriş
Rəcəb Tayyib Ərdoğan müasir Türkiyənin ən önəmli və təsirli siyasi liderlərindən biridir. Onun adı təkcə Türkiyədə deyil, bütün dünyada siyasi debatların, diplomatik müzakirələrin və media başlıqlarının mərkəzində yer alır. Ərdoğanın həyat hekayəsi, siyasi fəaliyyəti və liderlik üslubu təkcə onun şəxsi uğuru deyil, həm də Türkiyənin son 20 ildə keçdiyi dəyişikliklərin bir simvoludur. Bu məqalədə Ərdoğanın uşaqlığından tutmuş, siyasi arenadakı yüksəlişinə, xarici və daxili siyasətdəki addımlarına, uğurlarına və tənqidlərinə qədər geniş bir baxış təqdim olunacaq.
I. Uşaqlıq və Təhsil Həyatı
Rəcəb Tayyib Ərdoğan 1954-cü ilin fevral ayının 26-da İstanbulun Qasımpaşa səmtində dünyaya gəlib. Ailəsi Rizədən İstanbula köç etmişdi. Onun uşaqlıq illəri sadə və dindar bir ailədə keçmişdir. Atası dəniz nəzarətçisi idi, bu səbəbdən ailə intizamlı və nizamlı bir mühitdə yaşayırdı. Ərdoğan kiçik yaşlarından etibarən həm dini, həm də dünyəvi təhsil almış, imam hatip liseyində oxumuşdur. Daha sonra Mərmərə Universitetində İqtisadiyyat və Ticarət Elmləri fakültəsini bitirmişdir.
II. Siyasi Arenaya Gəlişi
Ərdoğanın siyasətə marağı gənc yaşlarında başlamışdı. 1970-ci illərin sonunda Milli Görüş hərəkatının lideri Nəcməddin Ərbakanın rəhbərliyi ilə fəaliyyət göstərən Millî Səlahiyyət Partiyasına (MSP) qoşulmuşdur. Daha sonra Refah Partiyası ilə siyasi fəaliyyətinə davam etdi. O, 1994-cü ildə İstanbul bələdiyyə sədri seçilərək siyasi arenada ilk böyük uğurunu qazandı. Onun rəhbərliyi altında şəhərdə infrastruktur problemləri, su və tullantı idarəçiliyi kimi ciddi məsələlər həll olundu. Bu uğurlar ona böyük bir siyasi kapital qazandırdı.
III. Ədalət və İnkişaf Partiyasının (AKP) Qurulması
1997-ci ildə Refah Partiyası qadağan edildikdən sonra Ərdoğan yeni bir siyasi yol seçdi. 2001-ci ildə Ədalət və İnkişaf Partiyasını (AKP) qurdu. Partiya daha müasir, liberal iqtisadiyyat yönümlü və avropa standartlarına uyğunlaşmağa meyilli bir siyasət izlədi. 2002-ci il seçkilərində AKP böyük qələbə qazandı və 2003-cü ildən etibarən Ərdoğan baş nazir oldu.
IV. Baş Nazirlik Dövrü (2003–2014)
Ərdoğanın baş nazir kimi fəaliyyət göstərdiyi illər Türkiyə üçün bir transformasiya dövrü oldu. İqtisadi sahədə sabitlik təmin edildi, inflyasiya azaldıldı, milli gəlir artdı və ölkəyə xarici sərmayə axını oldu. İnfrastruktur sahəsində nəhəng layihələr reallaşdı: üçüncü körpü, yeni hava limanları, sürətli qatar xətləri, və s.
Təhsil, səhiyyə və sosial rifah proqramlarında geniş islahatlar aparıldı. Ərdoğan həmçinin ordunun siyasətə təsirini azaltmağa çalışdı. Avropa Birliyi ilə danışıqların canlandırılması və demokratikləşmə islahatları bu dövrdə sürətləndi. Lakin bu dövrdə mətbuat azadlığı, məhkəmə müstəqilliyi və azad toplaşma hüquqları ilə bağlı ciddi tənqidlər də artmağa başladı.
V. Prezidentlik Dövrü və Yeni İdarəetmə Sistemi (2014–indiyə qədər)
2014-cü ildə Ərdoğan Türkiyənin xalq tərəfindən seçilən ilk prezidenti oldu. 2017-ci ildə keçirilən referendumda prezident üsul-idarə sisteminə keçid təsdiqləndi. Bu dəyişikliklə parlamentin səlahiyyətləri azaldıldı, prezident daha güclü icra hakimiyyətinə sahib oldu. 2018-ci ildə yeni sistemə uyğun keçirilən seçkilərdə Ərdoğan yenidən prezident seçildi.
Bu dövr həm də Türkiyədə daxili qarşıdurmaların, iqtisadi çətinliklərin və beynəlxalq siyasətdə gərginliyin artdığı bir zaman oldu. 15 iyul 2016-cı ildəki uğursuz çevriliş cəhdi Ərdoğan və onun tərəfdarları tərəfindən “xalqın qələbəsi” kimi təqdim olundu. Bu hadisədən sonra ölkədə fövqəladə vəziyyət elan edildi və minlərlə dövlət işçisi və ordu üzvü vəzifədən uzaqlaşdırıldı.
VI. Xarici Siyasət: Yeni Osmanlıçılıq və Regional Liderlik
Ərdoğan xarici siyasətdə daha müstəqil və çoxqütblü yanaşma sərgiləyib. Qərblə münasibətləri qorumaqla yanaşı, Rusiya, Çin, Afrika ölkələri və Orta Asiya dövlətləri ilə əlaqələrə üstünlük verdi. Suriya məsələsindəki mövqeyi, Liviya və Qarabağ münaqişələrindəki aktiv rolu Türkiyənin regional güc kimi mövqeyini möhkəmləndirdi.
Ərdoğanın Fələstin məsələsindəki qətiyyəti, ABŞ-ın İsrailə verdiyi dəstəklərə qarşı sərt reaksiyaları, İslam dünyasında da onun nüfuzunu artırdı. Lakin NATO ilə münasibətlər, xüsusilə S-400 raket sistemlərinin Rusiyadan alınması və ABŞ-la gərginliklər bu dövrdə gündəmdə qalmağa davam etdi.
VII. Daxili Tənqidlər və Müxalifətlə Münasibət
Ərdoğanın idarəçiliyinə qarşı daxildə ciddi tənqidlər də mövcuddur. Jurnalistlərin həbsi, müxalif partiyalara təzyiqlər, seçki mübahisələri, sosial mediaya nəzarət kimi addımlar beynəlxalq ictimaiyyətin və hüquq müdafiə təşkilatlarının diqqətini çəkmişdir. Mətbuat azadlığının zəifləməsi və demokratik institutların zəiflədilməsi onun idarəetməsinə kölgə salmışdır.
Eyni zamanda, iqtisadi böhran, türk lirəsinin dəyərsizləşməsi, işsizlik və inflyasiya kimi problemlər xalq arasında narazılığa səbəb olmuşdur. Bu şəraitdə müxalif partiyalar, xüsusilə CHP, İYİ Partiya və HDP yeni strategiyalarla çıxış edərək Ərdoğanla mübarizəyə davam edirlər.
VIII. Xalqla Əlaqə və Populyarlıq
Ərdoğanın ən güclü tərəflərindən biri xalqla qurduğu əlaqədir. O, danışığında sadə, xalq dili ilə danışır və tez-tez dini və milli dəyərlərə istinad edir. Ərdoğanın mitinqləri, sosial layihələri və şəxsən hadisələrə müdaxiləsi ona güclü bir xalq dəstəyi qazandırmışdır. O, həm öz seçiciləri tərəfindən lider, hətta “reis” kimi tanınır, həm də opponentləri tərəfindən avtoritar olmaqda ittiham edilir.
IX. Pandemiya və Son İllər
COVID-19 pandemiyası dövründə Ərdoğan hökuməti geniş miqyaslı yardım proqramları həyata keçirdi. Tibbi maskaların pulsuz paylanması, xəstəxanaların sürətli tikilməsi və yerli vaksin çalışmalarına dəstək diqqət çəkdi. Lakin pandemiyanın iqtisadi təsirləri ölkədəki onsuz da mövcud olan sosial və iqtisadi problemləri daha da dərinləşdirdi.
Son illərdə Ərdoğanın populist və milliyyətçi ritorikası daha da güclənmişdir. O, tez-tez müstəqil Türkiyə, yerli və milli istehsal, dini dəyərlərin qorunması və ailə institutunun möhkəmləndirilməsi kimi mövzulara vurğu edir.
X. Tarixi Rolu və Gələcək Perspektivlər
Ərdoğan artıq Türkiyə tarixində Mustafa Kamal Atatürkdən sonra ən uzun müddət rəhbərlik edən liderdir. Onun siyasi irsi və fəaliyyəti hələ uzun illər müzakirə olunacaq. Bir çoxları üçün o, ölkəni böhranlardan çıxaran, güclü Türkiyə yaradan bir liderdir. Digərləri üçün isə o, avtoritar idarəetməyə yönəlmiş, demokratik institutları zəiflədən bir fiqurdur.
Gələcəkdə Türkiyə siyasətində hansı rol oynayacağı hələlik məlum olmasa da, Ərdoğanın təsiri və mirası uzun müddət davam edəcək.
Nəticə
Rəcəb Tayyib Ərdoğanın həyatı və siyasi yolu sadəcə bir liderin hekayəsi deyil. O, həm də Türkiyənin son 20 ildə keçdiyi yolun aynasıdır. Onun rəhbərliyi altında ölkə böyük islahatlar və dəyişikliklər yaşayıb. Eyni zamanda, demokratiya və hüquq dövləti prinsipləri ilə bağlı ciddi suallar da gündəmdədir. Ərdoğan istər tərəfdarları, istərsə də tənqidçiləri tərəfindən əsrin lideri kimi qiymətləndirilir. Onun kimliyi və irsi gələcək nəsillər üçün də dəyərli bir araşdırma mövzusu olacaq.
